این برج به شکل استوانه ساخته شده و بدنهء آن از بیرون ده بریدگی،یا به اصطلاح معماری،«پشت‏ بند»دارد و آن را روی تخت یا صفه‏ای ساخته‏اند با ارتفاع دو متر و هفتاد و پنج سانتیمتر.بلندی برج‏ از کف تا انتهای گنبد مخروطی که روی آن‏ گذاشته‏اند 57 متر است که 17 متر آن را گنبد تشکیل می‏دهد چون این برج را بر روی تپه‏ای از خاک دستی ساخته‏اند که نزدیک 15 متر از زمین‏ گرداگرد آن بلندی دارد،از دور و در میان دشت با شکوه و جلال بسیار به نظر می‏رسد.
گرداگرد این برج و در روی بدنه‏های ده‏گانه‏ آن،به بلندی سه متر از کف ساختمان،کتیبه‏ای در آجر تراشیده‏اند به خط کوفی ساده که هر یک به درازای‏ دو متر و پهنای هشتاد و سانتیمتر است و عبارات آن‏ این است:«بسم اللّه الرحمن الرحیم. هذا القصر العالی للامیر شمس المعالی الامیر بن‏ الامیر قابوس بن وشمگیر،امر ببنائه فی حیاته سنه‏ سبع و تسعین و ثلثمائة قمریة و سنه خمس و سبعین و ثلثمائه شمسیه.»(3)
با اینکه تاریخ‏نویسان و محققان میراث فرهنگی‏ غالبا این ساختمان بلند را قبر قابوس می‏دانند، بعضی از تاریخ نگاران نجوم ایران از روی قرائن‏ پنداشته‏اند که بنای مزبور برای رصدخانه ساخته‏ شده است،زیرا در کاوشهای این بنا از باقیماندهء جسد اثری یافت نشده است.صولت نظام در کتاب«نخبهء سیفیه»(1321 قمری)می‏نویسد: «... مقبرهء قابوس بن وشمگیر هم موافق ثبت‏ تواریخ باید در این گنبد باشد. ولی تاکنون آثاری‏ از مقبره علی الظاهر پیدا نشده و سه سال قبل‏ جهت کشف مقبره کف حالیهء گنبد را به قدر چهارده ذراع کنده‏اند،چیزی معلوم نشده مأیوس‏ گشته،پرکرده‏اند...»(4)
این سند نشان می‏دهد در دورهء قاجار کاوشی‏ صورت گرفته است؛شاید در سالهای پیش از آن‏ نیز کاوشهایی صورت گرفته باشد که شواهدی از آن در دست نیست.
«صولت نظام»در بیان شکل بالای ساختمان، در همانجا چنین می‏نویسد:«...بعد از آن،ده‏ متر هم به شکل مخروطی روی او ساخته شده‏ است و میان آن مخروط هم خالی است...»وی‏ این نکته را به علت خاصی متذکر می‏شود که بعدا به آن خواهیم پرداخت.
در زندگی نامهء قابوس می‏بینیم که وی افزون بر درایت سیاسی به علوم و فنون مختلف آگاهی‏ داشته و در سالهای دور از حکومت به کسب‏ فضایل پرداخته است و 17 سال را به معاشرت و مصاحبت دانشمندان و علما و مطالعهء کتب‏ گذرانده است.از جمله باید گفت که ابو اسحاق‏ صابی مکاتبه و با کوشیار گیلانی معاشر و همنشین‏ بوده است.شمس المعالی غیر از تسلط بر علوم‏ بلاغت و هنر،مقامات علمی دیگری را نیز دارا بوده و مخصوصا در بعضی از علوم زمان،مثل‏ نجوم،دست داشته است.
مراسله‏ای از این امیر فاضل با ابو اسحاق صابی‏ در دست است که طی آن اسطرلاب و ذات الحلق‏ را طلب کرده،همچنین می‏نویسد:«تصور می‏کنم وقتی این نوشته من به استاد (یعنی صابی‏) برسد و بخواند،بگوید بین قابوس گیلانی و اسطرلاب چه نسبتی از انساب هست و چه سببی‏ از اسباب او را به مکاتبه با بلیغ‏ترین نویسندگان‏ واداشته.»و صابی در جواب این جمله‏ می‏نویسد: این«دور افتادهء بعید،همچنانکه بر نزدیکان پوشیده نیست،به تحقیق می‏داند که امیر جلیل شمس المعالی در مرحلهء علم به انواع فلسفه‏ تا آن حد رسیده که افلاطون و ارسطاطالیس‏ نرسیده‏اند،مخصوصا از هیأت آن اندازه بهره‏ گرفته که بطلمیوس و ارشمیدس نیز نگرفته‏اند...»(5)
در کتاب «ذخیرهء خوارزمشاهی» نوشته‏ سید اسماعیل جرجانی مطلبی دربارهء کوشیار گیلانی و قابوس آمده بدین قرار:«مردی بودست به شهر گرگان،از ولایت گیلان،منجم و فاضل‏ او را «کیاکوشیار» گفتندی و به روزگار امیر قابوس،که به شمس المعالی معروف بوده است، و این کیاکوشیار در خدمت او بوده است و به‏ نزدیک او عزیز بوده است و امروز فرزندان او در نواحی قم مقام دارند و علم نجوم برزند(ورزند)، و بنده ایشان را به شهر قم دیده است و اندر دست‏ ایشان کتاب‏ها دید به خط این کیاکوشیار...»(6)
در کتاب «فرهنگ ادبیات فارسی دری» راجع به‏ کوشیار گیلانی نوشته شده است که کوشیار رصدخانه‏ای بنا کرده که به نام وی مشهور است.(7) در عین حال که دربارهء صحت مطلب‏ تردید شده.(8)
با توجه به قرائن شاید بتوان نظر بعضی از محققان و منجمان را راست انگاشت که گنبد رفیع‏ قابوس با نقشه و طرح کوشیار گیلانی تهیه و به‏ دستور قابوس ساخته شده و این بنا همان‏ رصدخانه‏ای است که در کتاب فوق بدان اشاره‏ شده و مکان آن مشخص نگردیده است.
این موضوع فعلا یک فرض است که به تحقیق و کاوش دقیق نیاز دارد.
صولت نظام در«نخبهء سیفیه»دربارهء موقعیت‏ گنبد قابوس و نقشه و شکل و اندازهء آن مطالبی‏ بیان کرده است. این مطلب از کاوش‏های یکصد سال پیش خبر می‏دهد و چگونگی و اندازه‏های آن‏ را از قول مهندس میرزا رضاخان سرتیپ نقل‏ می‏کند:
«گنبد قابوس در نیم فرسخی خرابهء شهر جرجان‏ واقع است،نظیر این گنبد در ایران زمین نیست. در سال هزار و سیصد و بیست که عمدة الامراء النظام میرزا رضاخان سرتیپ مهندس از طرف‏ وزارت جلیلهء خارجه مأمور اخذ اطلاعات‏ سرحدی و کمیسیونی و نقشه‏برداری بوده‏اند به‏ دقت گنبد قابوس را... مساحی کرده‏اند و خود نگارنده‏ [صولت نظام‏] هم در سنهء 1321 که‏ مأمور گوکلان بود. اطلاعات ایشان و خودم را عرضه می‏دارم.
این گنبد عبارت از مناره‏ای به شکل استوانهء مضلع و دارای ده ضلع متساوی و عرض ضلع‏ پنج متر و چهل سانتیمتر است و هر کدام از این ده‏ ضلع مرکب از سه ترک است و هر ترکی دو متر عرض دارد. اکنون چنان می‏نماید که این گنبد در روی تپه واقع است. لیکن مسلم است که این تپه‏ نه طبیعی است و نه مصنوعی،بلکه تپه‏ای است‏ که به واسطهء انهدام ابنیهء دور گنبد به روی هم‏ احداث شده و تقریبا بیست الی بیست و پنج متر ارتفاع این تپه است از سطح زمین.به هر حال، الآن ارتفاع گنبد از روی تپه کلیتا شصت و پنج متر می‏باشد به این معنی که ابتدائا از سطح تپه پنجاه و پنج متر مستقیما بالا رفته و بعد از آن ده متر هم به‏ شکل مخروطی روی او ساخته شده و میان آن‏ مخروطی هم خالی است و روزنه‏ای به سمت‏ جنوب غربی دارد ولی راهش تاکنون معلوم نشده‏ و کسی نتوانسته است برود.آنچه ظاهرا معلوم‏ شده و حدس می‏رود [این است که‏] باید ابتدای‏ گنبد از روی سطح زمین باشد و مقبرهء قابوس بن‏ وشمگیر هم باید در همان سطح زمین و کف گنبد بوده باشد،زیرا که اولا بدیهی است که بنای به این‏ استحکام و عظمت را محال است در روی تپه‏ مصنوعی بنا کنند و تپه طبیعی هم نیست و علامت‏ و آثار ابنیه از چهار سمت و بلکه از همهء نقاط تپه‏ پیدا و آشکار است و در ابنیه داشتن دور گنبد شکی‏ نیست،و ثانیا مقبرهء قابوس بن وشمگیر هم موافق‏ ثبت تواریخ باید در این گنبد باشد ولی تا کنون‏ آثاری از مقبره علی الظاهر پیدا نشده. سه سال قبل‏ جهت کشف مقبره،کف حالیهء گنبد را به قدر چهارده ذراع کنده‏اند،چیزی معلوم نشده مأیوس‏ گشته،پرکرده‏اند و لیکن از قرار معلوم گویا بعدها روسها محرمانه راهی به مقبره پیدا کرده‏اند و اگر حقیقت داشته باشد،البته چیزها و اشیاء نفیسه‏ بدست آورده یا خواهند آورد.(9)
در یادداشتهای «نخبهء سیفیه»به عنوان اصلاح و حاشیه بر متن این کتاب تاریخی،از طرف‏ مصححان این اثر چنین آمده است:
«... در سنهء 1899 میلادی.برابر 1317-1316 قمری یک هیأت روسی تا عمق 75/10 متری وسط گنبد را حفر کردند. نتایج حاصله از حفاری این بود که اولا این تپه مصنوعی است و تا عمق مورد حفاری صاحب زیرسازی از آجر است‏ و احتمال می‏رود که تپهء اطراف گنبد را بعدها به‏ وسیلهء خاک‏ریزی مصنوعی ساخته باشند.ثانیا مسلم شد که نعش قابوس در کف یا زیرزمین این‏ بنا مدفون نشده است و یحتمل جسد وی‏ همان‏گونه که در زمان خودش شایع بود در تابوتی‏ شیشه‏ای با زنجیر از سقف آویخته بوده است‏ مع هذا نه تابوت و نه مقبره پیدا نشده‏اند.(10)
دکتر عباس زمانی در مقاله‏ای که دربارهء این نوع‏ از بناها نوشته‏اند متذکر می‏شوند که شیار تزیینی در آثار تاریخی اسلامی ایران،نمونه‏ای از عناصر تزیینی است که هنرمندان ایرانی بکار می‏بردند و در آثار معماری جلوهء بهتری دارد. محققان و مورخان متذکر شده‏اند که مانند این بنا بجز در ایران وجود ندارد،اما در گوشه و کنار ایران‏ نظیره‏پردازان از سبک این بنا در مدت هزار سال‏ بهره جسته‏اند و آخرین آن بنای مقبره ابو علی سینا در همدان است.این مقاله عبارتی از شاهکارهای‏ هنر ایران می‏آورد که چنین است:«گنبد قابوس‏ مقبره‏ای متعلق به شمس المعالی قابوس وشمگیر آل زیار (403-366 هـ) است.این مقبره اضافه‏ بر قرنیز و مقرنس در ساقه دارای شیارهای آجری‏ با زاویهء زیبا می‏باشد.شیارهایی این بنا سه سطحی‏ است،به این معنی که برجستگی‏ها به صورت‏ منشورهای مثلث القاعده با فاصلهء معین در سطح‏ استوانه قرار گرفته است و سطوح جانبی این‏ منشورها با سطوح بین خود،شیارهای با دو زاویه‏ به وجود آورده است.(11)
با توجه به این موارد،و نگاه به شیارها،بنای‏ مزبور چه رصدخانه باشد و یا برای مقبره ساخته‏ شده باشد،القا کنندهء مفهوم و معنای اساطیری و رمزی هست و نمونه‏ای است از الگوی کلی که آن‏ را «ستون کیهان» می‏نامند. رمزی از محور عالم‏ است. میرچاالیاده در این ‏باره می‏نویسد: «رمز محور کیهان که زمین را به آسمان می‏پیوندد، تقریبا در همهء مکانهای قدسی یافت می‏شود،به‏ صور مختلف،برجهای هرمی شکل ناقوس دار، تیرهای نوک‏تیز،درخت،ستون‏های کلیساها، ستون‏های بنا با شاخ و برگهای نقش‏پردازی‏ شده،بسان ساقه‏های صاف و کشیدهء درختان‏ جنگلی به سوی طاقی که به بخش‏های مختلف‏ تقسیم،و گاه نقش‏پردازی شده است،سر می‏کشند. مناره‏های مساجد مسلمانان،و در آسیا معابد و ابنیهء دینی برج مانند و چند طبقه به شکل‏ هرم که در حول محوری مرکزی بنا شده و طبقات‏ مختلفشان به سوی آسمان قد می‏کشند،ایضا یادآور ستون کیهان‏اند.(12)

 

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: